Machteloze woede. Dat is het gevoel dat zich afgelopen vrijdagochtend van mij meester maakte toen bekend werd dat wéér een bank van de ondergang gered moest worden. Woede omdat duidelijk werd dat de financiële sector na vier jaar kredietcrisis geen zier verbeterd is. En machteloosheid omdat, tja, wat moeten we nou? Moeten we opnieuw met z’n allen een plein occupyen? Dat hielp twee jaar geleden ook al niet. Oproepen tot een bankrun? Waarschijnlijk worden de problemen daar alleen maar groter van en het is bovendienstrafbaar. Bankiers die zich niet gedragen van de Zuidas afknuppelen? Ook niet echt de geciviliseerde samenleving waarin ik wil wonen. En het verantwoordelijk houden van bankiers aan onze politici overlaten? Die sturen Dion Graus op ze af… Voor individuele burgers is het ongelofelijk lastig om invloed uit te oefenen op de financiële industrie. Want hoe vervang je, om met de woorden van Joris Luyendijk te spreken, “mid-air beide motoren van een vliegtuig?”
Toch zijn er opties om het systeem bij te sturen. Vooral het sinds een jaar of tien opkomende onderzoeksgebied van de transitiewetenschap biedt hierbij handvatten. “De transitietheorie onderscheidt in principe drie niveaus waarop een systeem opereert”, legt Rick Bosman van onderzoeksbureau Drift uit. “Het landschapsniveau, een regime-niveau en een niche-niveau. Op dat eerste niveau opereert ons economische, kapitalistische systeem. Je ziet dat de financiële crisis daar nu een flinke schok veroorzaakt.”
De bestuurders van banken opereren op het niveau van het regime. Zo wijst Bosman op deze Tegenlicht-documentaire waarin duidelijk wordt dat bankiers er een dominante culturele code op nahouden. “Korte termijn-winsten en snel geld verdienen staan centraal. Zelfs het taalgebruik is hierop aangepast: klanten worden ‘muppets’ genoemd.” Volgens Bosman valt van deze groep dan ook weinig verandering te verwachten. “Zij hebben juist baat bij de huidige maatschappelijke inrichting.”
Voor echte verandering moet volgens Bosman dan ook gekeken worden naar niche-spelers. Die zijn er in alle soorten en maten. “Je hebt radicale niches die het bestaande systeem fundamenteel ter discussie stellen, en bedrijven die dichter tegen het bestaande systeem aanzitten en daardoor wellicht makkelijker implementeerbaar zijn”, zegt Bosman. De Triodos-bank, die alleen maar investeert in projecten die economisch en ecologisch duurzaam zijn, is een voorbeeld van een speler waarnaar het relatief eenvoudig overstappen is. Een voorbeeld van een wat radicalere niche zijn de vele crowdfundingsinitiatieven die de laatste tijd uit de grond schieten. Soms kan je hier je geld uitlenen waarna je aandelen in het bedrijf, rente of een deel van de winst krijgt. Zo kunnen burgers de bankiers omzeilen. Voorbeelden van een radicale niche die het hele economische systeem ter discussie stelt zijn de Time Dollars, een munteenheid die gebaseerd is op tijd.
Voor welk alternatief je ook zou willen kiezen, Bosman spoort aan het nu te doen. “De geschiedenis leert dat nichespelers juist op momenten dat er sprake is van een stevige schok op het landschapsniveau over de flexibiliteit en innovatiekracht beschikken om regimespelers omver te werpen of tot verandering te dwingen. De financiële sector bevindt zich na de hypotheekcrisis, de kredietcrisis en de eurocrisis in zo’n schok. De tijd om naar niches te kijken is dan ook nu.”
Dit artikel verscheen eerder op het permablog van De Nieuwe Pers.